جستجو مطالب
ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA)
ارزیابی اثرات زیست محیطی چیست؟
ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) (Environmental Impact Assessment)، روشی است که در آن اثرات ناشی از انجام یک پروژه یا عملیات آن بر محیط زیست بررسی و پیش بینی می گردد تا در هنگام انجام پروژه، با توجه به شناخت وضعیت موجود و نوع اثرات، عملیات بصورتی انجام پذیرد تا کمترین اثر بر محیط زیست وارد گردد. ارزیابی اثرات زیست محیطی (EIA) درصدد، تلفیق مدیریت، برنامه ریزی، تجزیه و تحلیل داده ها و مشارکت های عمومی در ارزیابی های قبل از تصمیم گیری است. در یک تعریف مختصرتر می توان آن را ((رویکردی در جهت توسعه، به واسطه ارزیابی قبلی)) بیان نمود در حال حاضر فعالیتهای بیش از حد بشر عاملی است که به طبیعت و محیط زیست صدمه می زند. محدود کردن این فعالیتها به دلیل نیاز انسان به غذا و انرژی ممکن نیست به همین دلیل کشورهای مختلف تلاش می کنند که آثار و پیامدهای این فعالیت ها مورد توجه و بررسی قرار گیرد. به این بررسی و آینده نگری ارزیابی آثار محیط زیستی می گویند. در ایران نیز برای ارزیابی آثار محیط زیستی برخی از طرحهای (پروژه های) صنعتی و عمرانی الزام قانونی وجود دارد که تصفیه آب و تصفیه فاضلاب یکی از این موارد است. . در واقع ارزیابی آثار محیط زیستی برای جلوگیری از اثر منفی طرح (پروژه) بر محیط زیست و کاهش هزینه ها است. در ارزیابی آثار محیط زیستی، آثار طرح (پروژه) بر محیط زیست پیش بینی می شود تا از آسیب به محیط زیست جلوگیری شود یا به کمک اقدامهایی برای اصلاح و کاهش آثار منفی طرح (پروژه) اقدام شود.
در این روش، با انجام مطالعات و شناختی که کارشناسان از وضعیت موجود محیط و فرآیندهای پروژه در مرحلۀ ساخت و بهره برداری بدست می آورند، اثرات فاکورهای عملیاتی را بر فاکتورهای زیست محیطی در مراحل مختلف شناسایی و راهکارهایی را برای کاهش اثرات فوق پیشنهاد می نمایند. توسعه به مجموعه فعالیتها و کارهای انسان گفته می شود که برای بهبود زندگی خود و محیط زیست انجام می دهد. برای پایدار بودن توسعه در بلندمدت لازم است به محدودیتهای محیط زیست و منابع طبیعی توجه شود. توسعه پایدار توسعه ای است که سلامت انسان و محیط زیست را در بلندمدت بهبود دهد. یکی از راههای رسیدن به توسعه پایدار ارزیابی آثار محیط زیستی طرحها (پروژه ها) است.
خدمات مدیریت زیست محیطی شرکت ابنیه پایدار سبز شامل تهیه و اخذ تصویب نامه مطالعات زیست محیطی و نیز زمینه های زیر می باشد:
1) EIA- Environmental Impact Assessment (گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی)
2) EMP- Environmental Mitigation Plan (گزارش طرح کاهش اثرات زیست محیطی)
3) EMS- Environmental Management System (سیستم مدیریت محیط زیستی)
پيشينه قانوني ارزيابي محيط زيستي در ايران
در قوانين، مقررات و ضوابط سوابق کشور، اصطلاح متداول و شناخته شده ای تحت عنوان ارزيابی اثرات محيط زيستي (EIA) وجود نداشت و حتی انجام مراحل ارزيابی نيز در شکل و مفهوم حاضر در مقررات قانونی گذشته پيش بينی نگرديده بود.
برای نخستين بار در سال 1354در آيين نامه جلوگيری از آلودگی هوا مصوب 29/4/54 کميسيون های مجلس وقت، صدور پروانه، تاسيس هر نوع کارخانه و کارگاه جديد و توسعه و تغيير کارخانجات و کارگاههای موجود موکول به رعايت مقررات و ضوابط حفاظت و بهسازی محيط زيست شده بود. در سال 58 با کوچک شدن ساختار تشکيلاتی سازمان حفاظت محيط زيست دفتر بررسی اثرات توسعه نيز منحل گرديد. مجددا در سالهای اخير، واحد مذکور با عنوان دفتر ارزيابی زيست محيطی در حوزه معاونت محيط زيست انسانی سازمان حفاظت محيط زيست ايجاد گرديده و اجرای مقررات نظارتی مربوط به ارزيابی اثرات زيست محيطی طرحها و پروژه های توسعه را بر عهده دارد.
فاکتورهای زیست محیطی در ارزیابی اثرات زیست محیطی
فاکتورهای زیست محیطی که در این مورد شناسایی و بررسی قرار گرفته و وضعیت موجود محیط زسیت را مشخص می نمایند، عبارتند از:
- محیطهای فیزیکی (زمین شناختی - لرزه خیزی - هوا - آب خاک – صدا)
- محیطهای اجتماعی و اقتصادی (جمعیت – سواد و آموزش – دین – بهداشت و درمان – امکانات رفاهی، اشتغال و بیکاری، نوع فعالیت، صنایع و کاربری های مختلف و...)
- محیطهای فرهنگی (اماکن تفریحی، اماکن مذهبی، اماکن علمی، آثار تاریخی و باستانی، امکان حفاظتی، چشم اندازها و...)
- محیطهای بیولوژیکی (گیاهان و جانوران) و آلودگیهای زیست محیطی موجود (هوا، خاک، آب، صدا).
بررسی فاکتورهای فوق، شناخت کاملی از وضعیت موجود محیط زیست به کارشناسان مربوطه ارائه می دهد. پس از این مرحله، فرآیند پروژه در مرحله ساخت، بهره برداری و زمان پس از بهره برداری بطور کامل مورد بررسی و شناسایی قرار می گیرد. در این مرحله از مطالعات، مشخص می شود که یک پروژه از ابتدای آماده سازی و ساخت تا انتهای دوره بهره برداری، چه عملیات و فرآیندهایی را شامل می گردد و در هر مرحله چه موادی را به محیط زیست وارد یا تغییراتی در آن ایجاد می نماید.
اثراتی که از یک فرآیند و یا عملیات بر فاکتورهای زیست محیطی پیش بینی می گردد، می تواند مثبت و یا منفی باشد. این مرحله از مطالعات ارزیابی، یعنی شناخت اثرات، پس از مراحل شناسایی وضعیت موجود محیط زیست و مراحل مختلف پروژه انجام می پذیرد.
در این مرحله نوع اثرات ناشی از عملیات پروژه بر هر یک از فاکتورهای تأثیر پذیر محیط زیست، شناسایی می گردد.
اثراتی که از یک فرآیند و یا عملیات بر فاکتورهای زیست محیطی پیش بینی می گردد، می تواند مثبت و یا منفی باشد. این مرحله از مطالعات ارزیابی، یعنی شناخت اثرات، پس از مراحل شناسایی وضعیت موجود محیط زیست و مراحل مختلف پروژه انجام می پذیرد.
در این مرحله نوع اثرات ناشی از عملیات پروژه بر هر یک از فاکتورهای تأثیر پذیر محیط زیست، شناسایی می گردد.
تقسیم بندی ارزیابی اثرات زیست محیطی
این اثرات از نظر تقسیم بندی به انواع زیر تقسیم می گردند:
- مفید یا مضر (مثبت یا منفی).
- کوتاه مدت یا بلند مدت.
- مستقیم یا غیر مستقیم.
- برگشت پذیر یا غیر قابل برگشت.
- اولیه، ثانویه، ثالثیه.
- قطعی، احتمالی – غیر محتمل.
- موقت یا دائمی.
- قابل پیشگیری یا کنترل و غیر قابل پیشگیری و کنترل.
- تجمعی (ترکیبی).
- استراتژیک.
- بویژه مشخص (مهم).
- کوتاه مدت یا بلند مدت.
- مستقیم یا غیر مستقیم.
- برگشت پذیر یا غیر قابل برگشت.
- اولیه، ثانویه، ثالثیه.
- قطعی، احتمالی – غیر محتمل.
- موقت یا دائمی.
- قابل پیشگیری یا کنترل و غیر قابل پیشگیری و کنترل.
- تجمعی (ترکیبی).
- استراتژیک.
- بویژه مشخص (مهم).
اثرات مفید (مثبت) و مضر (منفی): اثرات پروژه بر محیط زیست را که باعث بهبود وضعیت موجود گردد، اثرات مثبت و اثراتی را که وضعیت موجود را تضعیف و یا بحرانی سازد، اثرات منفی می نامند.
اثرات کوتاه مدت و بلند مدت: اثراتی را که در زمان کوتاه و سریعاً رخ می دهند را اثرات کوتاه مدت و اثراتی را که ابتدا مشخص نمی گردد و در زمان طولانی بروز می نمایند را اثرات بلند مدت می نامند.
اثرات مستقیم و غیر مستقیم: اثرات مستقیم، اثراتی هستند که به طور واضح و به شکل مستقیم بر فاکتورهای زیست محیطی تأثیر می گذارند در حالیکه اثرات غیر مستقیم اثرات، ناشی از عملیات مستقیم بوده و در بلند مدت نمایان می گردند.
اثرات برگشت پذیر و غیر قابل برگشت پذیر: اثرات برگشت پذیر، اثراتی هستند که با کارهای مدیریتی با تعدیل فرآیندهای توسعه اولیه، قابلیت برگشت پذیری دارند، اما اثرات غیر قابل برگشت، اثراتی هستند که قابل برگشت پذیری و جبران نمی باشند.
اثرات اولیه، ثانویه، ثالثیه: اثرات اولیه، اثراتی هستند که در مراحل اولیه عملیات حادث گردیده و تأثیرات محیطی آنها قابل پیش بینی و احتمالاً قابل رویت است. اثرات ثانویه ناشی از فعالیتهای اولیه و در مدت زمانی پس از بروز اثرات اولیه ظهور می نماید. اثرات ثالثیه در پی اثرات اولیه و ثانویه خود را نشان می دهد و مدت بروز آن طولانی تر می باشد.
اثرات قطعی، احتمالی، غیر محتمل: اثرات قطعی، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً قابل پیش بینی و حتی مشاهده می باشد. اثرات احتمالی ، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً و بطور قطعی، قابل پیش بینی نمی باشد، اما احتمال بروز آنها وجود دارد.
اثرات غیر محتمل اثراتی هستند که احتمال بروز آنها بسیار ضعیف و در حد صفر می باشد.
اثرات موقت و دائمی: اثرات موقت، اثراتی هستند که در کوتاه مدت بروز نموده و پس از مدتی از بین می روند. اثرات دائمی، اثراتی هستند که در مدت زمان طولانی و حتی در تمام زمان اجرای طرح، بر محیط تأثیر گذار می باشند.
اثرات قابل پیشگیری و کنترل و اثرات غیر قابل پیشگیری و کنترل: اثراتی که با اجرای برنامه های مدیریتی می توان از بروز آنها جلوگیری نمود را قابل کنترل و اثراتی را که نمی توان راههایی برای پیشگیری ارائه نمود، اثرات غیر قابل کنترل می نامند.
اثرات تجمعی (ترکیبی): اثراتی هستند که می توانند بر محیط زیست تأثیر بگذارند و با ترکیب یک اثر یا گزینه دیگر، اثرات آن افزایش یافته و اثر تجمعی ایجاد می نمایند.
اثرات استراتژیک: اثراتی هستند که تغییرات مهم در بافت محیط زیست منطقه ایجاد و سبب تغییرات دائمی در منطقه می شوند.
اثرات مشخص (مهم): هر اثری که سبب کاهش ظرفیت محیط زیست و به زیر آستانه بردن آن بیانجامد، بعنوان اثرمشخص و مهم شناخته می شود.
پس از شناسایی نوع اثر، معیار ان شناسایی و مورد بررسی قرار می گیرد.
اثرات کوتاه مدت و بلند مدت: اثراتی را که در زمان کوتاه و سریعاً رخ می دهند را اثرات کوتاه مدت و اثراتی را که ابتدا مشخص نمی گردد و در زمان طولانی بروز می نمایند را اثرات بلند مدت می نامند.
اثرات مستقیم و غیر مستقیم: اثرات مستقیم، اثراتی هستند که به طور واضح و به شکل مستقیم بر فاکتورهای زیست محیطی تأثیر می گذارند در حالیکه اثرات غیر مستقیم اثرات، ناشی از عملیات مستقیم بوده و در بلند مدت نمایان می گردند.
اثرات برگشت پذیر و غیر قابل برگشت پذیر: اثرات برگشت پذیر، اثراتی هستند که با کارهای مدیریتی با تعدیل فرآیندهای توسعه اولیه، قابلیت برگشت پذیری دارند، اما اثرات غیر قابل برگشت، اثراتی هستند که قابل برگشت پذیری و جبران نمی باشند.
اثرات اولیه، ثانویه، ثالثیه: اثرات اولیه، اثراتی هستند که در مراحل اولیه عملیات حادث گردیده و تأثیرات محیطی آنها قابل پیش بینی و احتمالاً قابل رویت است. اثرات ثانویه ناشی از فعالیتهای اولیه و در مدت زمانی پس از بروز اثرات اولیه ظهور می نماید. اثرات ثالثیه در پی اثرات اولیه و ثانویه خود را نشان می دهد و مدت بروز آن طولانی تر می باشد.
اثرات قطعی، احتمالی، غیر محتمل: اثرات قطعی، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً قابل پیش بینی و حتی مشاهده می باشد. اثرات احتمالی ، اثراتی هستند که بروز آنها کاملاً و بطور قطعی، قابل پیش بینی نمی باشد، اما احتمال بروز آنها وجود دارد.
اثرات غیر محتمل اثراتی هستند که احتمال بروز آنها بسیار ضعیف و در حد صفر می باشد.
اثرات موقت و دائمی: اثرات موقت، اثراتی هستند که در کوتاه مدت بروز نموده و پس از مدتی از بین می روند. اثرات دائمی، اثراتی هستند که در مدت زمان طولانی و حتی در تمام زمان اجرای طرح، بر محیط تأثیر گذار می باشند.
اثرات قابل پیشگیری و کنترل و اثرات غیر قابل پیشگیری و کنترل: اثراتی که با اجرای برنامه های مدیریتی می توان از بروز آنها جلوگیری نمود را قابل کنترل و اثراتی را که نمی توان راههایی برای پیشگیری ارائه نمود، اثرات غیر قابل کنترل می نامند.
اثرات تجمعی (ترکیبی): اثراتی هستند که می توانند بر محیط زیست تأثیر بگذارند و با ترکیب یک اثر یا گزینه دیگر، اثرات آن افزایش یافته و اثر تجمعی ایجاد می نمایند.
اثرات استراتژیک: اثراتی هستند که تغییرات مهم در بافت محیط زیست منطقه ایجاد و سبب تغییرات دائمی در منطقه می شوند.
اثرات مشخص (مهم): هر اثری که سبب کاهش ظرفیت محیط زیست و به زیر آستانه بردن آن بیانجامد، بعنوان اثرمشخص و مهم شناخته می شود.
پس از شناسایی نوع اثر، معیار ان شناسایی و مورد بررسی قرار می گیرد.
جهت این امر، معمولاً چهار معیار مدنظر قرار می گیرد که عبارتند از:
1) میزان اثر 2) دامنه اثر
3) اهمیت اثر 4) اثر با حساسیت ویژه
3) اهمیت اثر 4) اثر با حساسیت ویژه
1) میزان اثر: نشان دهنده اندازه تغییراتی است که در اجرای پروژه بر محیط پدید می آید.
2) دامنه اثر: نشانگر محیط تحت تأثیر است. این محیط می تواند شعاع های کم و یا زیاد را بر حسب نوع فعالیت ها شامل گردد. جهت تعیین دامنه اثر، معمولاً سه محدوده را تحت عناوین محدوده بلافصل، محدودۀ تحت تأثیر مستقیم و محدوده تحت تأثیر غیر مستقیم در نظر می گیرند.
محدوه بلافصل محدوده ای است که پروژه در آن صورت می پذیرد (مساحت اجرای پروژه)
محدودۀ تحت تأثیر مستقیم، محدوده ای است خارج از محدودۀ بلافصل بوده و اثرات ناشی از فعالیتهای پروژه بطور مستقیم بر این محدوده تأثیر گذار می باشند. مانند رودخانه اطراف سایت احداث پروژه.
محدودۀ تأثیر غیرمستقیم، در فاصله ای دورتر از مکان احداث پروژه قرار گرفته و امکان دارد بعلت گسترش دامنه اثرات، تحت تأثیر قرار گیرد.
3) اهمیت اثر: این فاکتور با میزان و مقدار یک اثر متفاوت است و برای گونه های مهم از لحاظ اکولوژیکی و یا مکانهای با ارزش فراوان بکار برده می شود. در این عوامل این پارامتر بر اساس ارزش و اهمیت فاکتورهای تأثیرپذیر مشخص می گردد.
4) اثر با حساسیت ویژه: بدلیل میزان تأثیر پذیری زیست محیطی ویژه ای که برخی از مناطق با توجه به شرایط خاص خود دریافت می دارند، فعالیتها و اثرات یک پروژه، می تواند اثرات قابل توجهی پدید آورد؛ مانند شهر تهران که دارای آلودگی هوای شدیدی است و فعالیت و یا احداث برخی از صنایع در این شهر، می تواند اثرات بسیار ویژه و شدید را نسبت به شهرهای دیگر کشور بدنبال داشته باشد.
یکی از مراحل مهم در ارزیابی اثرات زیست محیطی یک پروژه، پیش بینی تغییرات در محیط زیست منطقه می باشد. پس از شناسایی نوع، اهمیت و میزان اثرات، تغییراتی را که در صورت اجرای پروژه بر محیط زیست بوقوع خواهد پیوست، باید پیش بینی گردد.
برای این منظور، وضعیت محیط زیست منطقه در سه حالت، وضعیت موجود، وضعیت آینده منطقه بدون اجرای پروژه و وضعیت آینده منطقه در صورت اجرای پروژه مطالعه و بررسی می گردد. در این بخش از مطالعه وضعیت آینده منطقه در صورت عدم اجرا و یا اجرای پروژه نسبت به وضعیت موجود مقایسه می شود و تغییرات قابل پیش بینی نسبت به حال، مورد بررسی قرار می گیرد.
گزینه عدم اجرای پروژه تحت عنوان "گزینه نه" بررسی می شود. این گزینه بدان معناست که چنانچه پروژه پیشنهادی اجرا نگردد، وضعیت آتی محیط زیست در این شرایط چگونه خواهد بود.
گزینه اجرای پروژه نیز تحت همین عنوان (گزینه اجرایی) مورد مطالعه قرار می گیرد و تغییرات محیط زیست در صورت اجرای پروژه پیش بینی و با گزینه های دیگر مقایسه می گردد.
تعداد گزینه ها در پروژه های مختلف می تواند متفاوت باشد. این امر با توجه به نوع پروژه، مکانهای پیشنهای و شرایط محیطی می تواند تعیین گردد.
2) دامنه اثر: نشانگر محیط تحت تأثیر است. این محیط می تواند شعاع های کم و یا زیاد را بر حسب نوع فعالیت ها شامل گردد. جهت تعیین دامنه اثر، معمولاً سه محدوده را تحت عناوین محدوده بلافصل، محدودۀ تحت تأثیر مستقیم و محدوده تحت تأثیر غیر مستقیم در نظر می گیرند.
محدوه بلافصل محدوده ای است که پروژه در آن صورت می پذیرد (مساحت اجرای پروژه)
محدودۀ تحت تأثیر مستقیم، محدوده ای است خارج از محدودۀ بلافصل بوده و اثرات ناشی از فعالیتهای پروژه بطور مستقیم بر این محدوده تأثیر گذار می باشند. مانند رودخانه اطراف سایت احداث پروژه.
محدودۀ تأثیر غیرمستقیم، در فاصله ای دورتر از مکان احداث پروژه قرار گرفته و امکان دارد بعلت گسترش دامنه اثرات، تحت تأثیر قرار گیرد.
3) اهمیت اثر: این فاکتور با میزان و مقدار یک اثر متفاوت است و برای گونه های مهم از لحاظ اکولوژیکی و یا مکانهای با ارزش فراوان بکار برده می شود. در این عوامل این پارامتر بر اساس ارزش و اهمیت فاکتورهای تأثیرپذیر مشخص می گردد.
4) اثر با حساسیت ویژه: بدلیل میزان تأثیر پذیری زیست محیطی ویژه ای که برخی از مناطق با توجه به شرایط خاص خود دریافت می دارند، فعالیتها و اثرات یک پروژه، می تواند اثرات قابل توجهی پدید آورد؛ مانند شهر تهران که دارای آلودگی هوای شدیدی است و فعالیت و یا احداث برخی از صنایع در این شهر، می تواند اثرات بسیار ویژه و شدید را نسبت به شهرهای دیگر کشور بدنبال داشته باشد.
یکی از مراحل مهم در ارزیابی اثرات زیست محیطی یک پروژه، پیش بینی تغییرات در محیط زیست منطقه می باشد. پس از شناسایی نوع، اهمیت و میزان اثرات، تغییراتی را که در صورت اجرای پروژه بر محیط زیست بوقوع خواهد پیوست، باید پیش بینی گردد.
برای این منظور، وضعیت محیط زیست منطقه در سه حالت، وضعیت موجود، وضعیت آینده منطقه بدون اجرای پروژه و وضعیت آینده منطقه در صورت اجرای پروژه مطالعه و بررسی می گردد. در این بخش از مطالعه وضعیت آینده منطقه در صورت عدم اجرا و یا اجرای پروژه نسبت به وضعیت موجود مقایسه می شود و تغییرات قابل پیش بینی نسبت به حال، مورد بررسی قرار می گیرد.
گزینه عدم اجرای پروژه تحت عنوان "گزینه نه" بررسی می شود. این گزینه بدان معناست که چنانچه پروژه پیشنهادی اجرا نگردد، وضعیت آتی محیط زیست در این شرایط چگونه خواهد بود.
گزینه اجرای پروژه نیز تحت همین عنوان (گزینه اجرایی) مورد مطالعه قرار می گیرد و تغییرات محیط زیست در صورت اجرای پروژه پیش بینی و با گزینه های دیگر مقایسه می گردد.
تعداد گزینه ها در پروژه های مختلف می تواند متفاوت باشد. این امر با توجه به نوع پروژه، مکانهای پیشنهای و شرایط محیطی می تواند تعیین گردد.
مرحله بعدی انتخاب گزینه برتر می باشد. این امر با استفاده از متدولوژیهای مختلف صورت می پذیرد. مهمترین متدهای کاربردی در حال حاضر که در کشور ما نیز بیشتر از متدهای دیگر استفاده می گردند، عبارتند از:
- روشهای کارشناسی (تخصصی ویژه)Ad hac))
- شبکه ها (Network)
- روی هم گذاری صفحات (Over lay)
- صورت ریزها(Check list)
- ماتریسها(Matrixes)
- شبکه ها (Network)
- روی هم گذاری صفحات (Over lay)
- صورت ریزها(Check list)
- ماتریسها(Matrixes)
- ارزیابی سریع یا Rapid Assessment
-متد پاستاکیا (Pastakia Method) (روش پاستاکیا به کمک نرم افزار RIAM BASIC)
با کمک یکی از روشهای فوق، گزینه های انتخابی معیار گذاری و گزینه برتر انتخاب می گردد. انتخاب روش با توجه به نوع و وسعت پروژه و نظرات کارشناسان، می تواند متفاوت باشد. گاهی برای اطمینان از نتیجه حاصله می توان از بیش از یک روش برای ارزیابی و انتخاب گزینه برتر استفاده نمود. پس از ارزیابی اثرات گزینه ها و انتخاب گزینه برتر، از آنجایی که هر یک از آنها دارای اثرات منفی بر محیط زیست می باشند، باید روشهایی جهت حذف، کاهش و یا کنترل اثرات نامطلوب و سوء زیست محیطی، امکان تجدید پذیری، احیاء و یا جبران خسارت وارده بر محیط زیست ارائه گردد.
چنین اقدامی که بعنوان تخفیف اثرات سوء و یا اقدامات اصلاحی نامیده می شود، یک ضرورت در گزارشات ارزیابی می باشد و مجریان طرح باید اقدامات فوق را در برنامه های خویش رعایت نمایند.
آخرین مرحله از گزارش ارزشیابی، ارائه روش های مدیریت زیست محیطی می باشد که جهت هماهنگی فعالیت های توسعه و محیط زیست در راستای دسترسی به اهداف توسعه پایدار، صورت می پذیرد. بطور کلی مدیریت زیست محیطی به معنی تدوین استراتژیهای توسعه ای متناسب با محیطزیست است که با توجه به ماهیت آن می تواند دارای ابعاد جهانی، منطقه ای و محلی باشد. این برنامه ها در مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.
ارکان برنامه های مدیریت زیست محیطی
ارکان برنامه های مدیریت زیست محیطی به شرح ذیل می باشد:
- آموزش Training
- مشارکت عمومی Public Participation
- ممیزی Auditing
- پایش Monitoring
آموزش Training:
این امر در جهت ارتقاء دانش زیست محیطی بویژه در سطوح مسئولین طرحهای توسعه و نیز در سطوح پایین تر برای متخصصان و کارکنان طرح، صورت می پذیرد.
مشارکت عمومی Public Participation:
برای اعمال مدیریت زیست محیطی کارآمد می بایست برنامه های ارائه شده با ویژگیهای محلی یا منطقه ای به ویژه از دیدگاه اجتماعی و اقتصادی سازگار باشد. بدین ترتیب مشارکت عمومی و حتی تفویض بخشی از اقدامات زیست محیطی به مردم جهت دستیابی به هدف فوق از اهمیت بسزایی برخوردار می باشد.
ممیزی (بازرسی) Auditing:
طرح بازرسی جزء مراحل ارزیابی محسوب می گردد و هدف از آن، کنترل وسایل و تجهیزات و رعایت ایمنی در مراحل مختلف اجرای پروژه می باشد.
پایش Monitoring:
پایش در واقع ارزیابی مستمر و جمع آوری و سازمان دهی اطلاعات از یک پروژه در جهت اجرا و بهره برداری است که به منظور تعین تغییراتی که ممکن است در نتیجه اجرا و بهره برداری پروژه بر اجزاء محیط زیست ایجاد گردد، بحث می کند و به تدوین یک سیستم مستمر جهت مراقبت و نظارت دقیق در مراحل مختلف پروژه می پردازد.
بطور کلی نظارت مستمر بر کمیت و کیفیت انواع آلاینده های شاخص ناشی از طرحهای توسعه و پیامدهای ناشی از آن، اطمینان از صحت عملکرد اقدامات، تقلیل اثرات سوء، تطبیق وضع موجود با شرایط قید شده در قرارداد مشاور، بررسی میزان تأثیر گذاری واقعی اقدامات، تقلیل اثرات سوء، فراهم نمودن اطلاعاتی به منظور کنترل شدت پیامدهای سوء پروژه برای سازمانها و... از اهداف پایین می باشد.
قوانين مربوط به ارزيابی اثرات محيط زيستی
فهرست بخشی ازقوانين و مقررات مربوط به ارزيابی اثرات عبارتند از:
- اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ايران
- قانون برنامه دوم و سوم توسعه کشور، مصوب سالهای 1373 و 1379مجلس
- آيين نامه جلوگيری از آلودگی هوا، مصوب سال 1374مجلس
- تصويب نامه هيات وزيران درمورد ضوابط و معيارهای استقرار صنايع، مصوب سال 1378
- صورتجلسه شماره 138 شوراي عالی حفاظت محيط زيست در مورد ارزيابی اثرات محيط زيستي، مصوب سال 1376
- ماده 105 قانون برنامه سوم توسعه ،مصوب سال 1379 و....
در حال حاضر مهمترين و معتبرترين قانون مرتبط با ارزيابی محيط زيستي که تا پايان سال 1383 به عنوان مستند قانونی مورد استفاده و بهره برداری می باشد ماده (105) قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می باشد که متن کامل آن به قرار زير است:
"کليه طرحها و پروژه های بزرگ توليدی و خدماتی بايد پيش از اجرا و در مرحله انجام مطالعات امکان سنجی و مکان يابی بر اساس ضوابط پيشنهادی شوراي عالی حفاظت محيط زيست و مصوب هيات وزيران مورد ارزيابی محيط زيستي قرار گيرند. رعايت نتايج ارزيابی توسط مجريان طرحها و پروژه های مذکور الزامی است.نظارت بر حسن اجرای اين ماده بر عهده سازمان برنامه و بودجه می باشد."
براساس ضوابط تدوین شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست در دستورالعمل حداقل فاصله مجاز برای استقرار واحدهای صنعتی، تولیدی و خدماتی، حداقل فاصله نیروگاه های برق، پالایشگاه ها، مراکز نظامی، فرودگاه ها، پتروشیمی ها و چاه های نفت و... از مناطق مسکونی، پارک های ملی، رودخانه ها، و مناطق حفاظت شده و... قابل استخراج بوده و بایستی در گزارشات ارزیابی اثرات زیست محیطی مورد توجه قرار گیرد.
فهرست پروژه‌هاي مشمول ارزيابي اثرات محيط زيستي
جهت دانلود لیست پروژه های مشمول ارزیابی اثرات زیست محیطی کلیک کنید
اهداف ارزيابی محيط زيستی
مطالعات ارزيابی اثرات محيط زيستی دارای دو هدف بلند مدت وکوتاه مدت به شرح زير می باشد:
الف: اهداف کوتاه مدت
- تعيين اقدامات اصلاحی مناسب و درج آن در برنامه پروژه
- پيش بينی پروژه پيامدهای محيط زيستی مهم و ماندگار
- تعيين ويژگی های پيامدهای محيط زيستی مهم و ماندگار پيش بينی نشده
- تعيين درآمد ها و هزينه های محيط زيستی پروژه
ب: اهداف بلند مدت
ارزيابی تمام پيامدهايي که پروژه پيشنهادی توسعه اعم از خصوصی يا دولتی در محيط زيست ايجاد می کند.
نيازها و ضرورتهای ارزيابی محيط زيستی
ارزيابی يکی ازروش‌های مقبول برای دستيابی به اهداف توسعه پايداراست و مي‌تواند به‌عنوان يک ابزار برنامه ريزی در دسترس برنامه ريزان، مديران و تصميم گيرندگان قرارگيرد تا براساس آن بتوانند اثرات بالقوه محيط زيستی که درنتيجه اجرای پروژه های عمرانی وتوسعه پديدار می شوند را شناسايي نموده و گزينه های منطقی جهت رفع کاهش آنها انتخاب کنند.
مشکلات ارزيابی محيط زيستی
علی رغم مفيد بودن اجرای ارزيابی محيط زيستی پروژه ها کهبدون اعمال آنها امکان تخريب محيط بيشتر می گردد، به کارگيری ارزيابی مورد قبول نيز دارای نارسايی هايی است که عمده ترين آنها عبارتند از:
- ارزيابی محيط زيستی، ديدگاه‌های خود را بر روی آثارمنفی اجرای يک پروژه متمرکز می کند. ليکن طراحان نکات مثبت پروژه ها رامورد نظر قرارمی دهند. اين نگرش‌ها نوعی عدم تفاهم تلقی می شود.
- برای ارزيابی محيط زيستی به اطلاعات جامع و نيز بکارگيری افراد متخصص و کار آموز ارزيابی محيط زيستی نياز می باشد. چون با توجه به اينکه امکان انجام ارزيابی تا قبل از مراحل پايان طراحی و برنامه ريزی پروژه ها وجود ندارد، بنابراين هرگونه تغيير مبتنی از اعمال ديدگاه‌های‌ارزيابی منجر به بروز مشکلات و پرهزينه شدن پروژه می شود.
کارشناسان شرکت ابنیه پایدار سبز در بخش ارزیابی های زیست محیطی، با بهره جستن از سالها تجربه در زمینه ارزیابی اثرات زیست محیطی در پروژه های مختلف ملی نظیر آب سنگین اراک، پتروشیمی اروند، سد خرتوت، سد سیاه بیشه و... آماده ارائه خدمات مشاوره در زمینه تهیه گزارشات ارزیابی زیست محیطی به کارفرمایان و مشاوران محترم می باشند.
دستورالعمل ارزیابی اثرات طرح های سدسازی بر محیط زیست (مرحله تفصیلی) (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل ارزیابی زیست محیطی طرح های حمل و نقل جاده ای (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی مراکز دفن انواع پسماند (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی معدنکاری و فرآوری طلا (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی معدنکاری و فرآوری مس (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی شهرک های صنعتی (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی استخراج معادن زغالسنگ (دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی اسکله و بنادر
(دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی آب شیرین کن
(دانلود فایل PDF)
دستورالعمل تخصصی مطالعات ارزیابی آثار و پیامدهای زیست محیطی مجتمع های پرورش آبزیان (دانلود فایل PDF)
روش ماتریس در ارزیابی اثرات زیست محیطی
در این روش فاکتورهای زیست محیطی و فعالیت های پروژه به ترتیب در سطر و ستون قرار می گیرد. این روش اولین بار توسط لئوپولد در سال 1972 ابداع گردید. لئوپولد پیشنهاد کرد برای تعیین تاثیر هر فاکتور و فعالیت باید بزرگی (Mangnitude) و اهمیت (Importance) را تعیین نمود.
- i: اهمیت بر اساس شرایط پروژه
- m: بزرگی استاندارد هر کشور
- در ماتریس لئوپولد براساس تاثیر هر یک از فاکتورهای زیست محیطی و فعالیت های پروژه امتیازگذاری صورت می گیرد اعداد بین 1 تا 10 و با توجه به تاثیر مثبت یا منفی امتیازها به صورت + و – درج می شود.
محاسن روش ماتریس در ارزیابی اثرات زیست محیطی
- سیستماتیک
- ساده
- ارزان
- سریع
- منطبق با موازین قانونی
- فراگیر
ماتریس ایرانی در ارزیابی اثرات زیست محیطی
* در ایران برای بزرگی استانداردی به وجود نیامده است. و امتیازگذاری بر مبنای اعداد از 5- تا 5+ براساس جدول زیر صورت می گیرد.
|
اثر مثبت |
امتیاز |
اثر منفی |
امتیاز |
|
عالی |
5+ |
پسرفته – خراب |
5- |
|
خوب |
4+ |
تباه |
4- |
|
متوسط |
3+ |
آشفته |
3- |
|
ضعیف |
2+ |
نابسامان |
2- |
|
فقیر |
1+ |
تنش دار |
1- |
در روش ماتریس فهرست فعالیت های پروژه در سطها و عملیات مربوط به هر فعالیت در ستون بیان می گردد، لذا نتیجه هر ستون، اثر آن پروژه و نتیجه هر سطر، پیامد آن پروژه می باشد.
- ارزیابی نتایج: میانگین رده بندی (نسبت جمع جبری ردیف ها و ستون های ماتریس به تعداد ارزش های موجود در هر ردیف یا ستون)
- میانگین رده بندی عددی پیوسته و اعشاری است که برای تفسیر نتایج حاصل از ماتریس، لازم است آنرا مجدد تفسیر نماییم. یعنی مجددا اثرات و پیامدها را از حالت عددی به کیفی تبدیل نماییم.
جدول زیر نمونه ای از ماتریس ارزیابی اثرات زیست محیطی است.
اعداد میانگین رده بندی بر اساس جدول زیر تفسیر می گردد.
در نهایت در نتیجه گیری از ماتریس 5 حالت ایجاد می گردد که در جدول زیر ارائه گردیده است.
نمودار مراحل گردش کاری بازنگری گزارش های ارزیابی زیست محیطی
ارزیابی زیست محیطی سدهای بزرگ به روش کمسیون بین المللی (ICOLD)
آشنایی با ارزیابی زیست محیطی سدها با روش ICOLD
کمیسیون بین المللی سدهای بزرگ که هیچگونه وابستگی به سازمان های دولتی کشورها ندارد، از همکاری تعداد زیادی از متخصصین، اندیشمندان و مقامات صلاحیتدار علمی در زمینه های آبی و اختصاصاً در زمینه سدهای بزرگ برخوردار است. این متخصصین از بین کشورهای مختلف جهان، از جمله کشورهای صنعتی، کشورهای در حال توسعه و کشورهای فقیرانتخاب شده اند. این افراد در زمینه های مختلف نظیر: مسایل فیزیکی، شیمیایی، بهداشتی، بیولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، مسایل مربوط به توسعه، طراحی سازه های آبی و در علوم مربوط به آن از جمله هیدرولوژی، هیدرولیک، زمین شناسی و ژئوفیزیک تخصص دارند و از نظریات آنها استفاده شده است.
بر اساس انتشارات این سازمان برای ارزیابی اثرات زیست محیطی سدها از نشریات مختلف از جمله بولتن شماره 35 ICOLD که در سال 1982 منتشر گردیده استفاده شده است. در واقع کمسیون بین المللی سدهای بزرگ یا ICOLD برای تعیین اثرات سازه های آبی نظیر سدهای بزرگ بر محیط زیست، یک ماتریس را پیشنهاد می کند و با تهیه فهرستی از عوامل مؤثر که ممکن است به صورت کمی یا کیفی بیان شوند، به ارزیابی اثرات آنها در هر بخش از محیط زیست می پردازند. این اثرات در تعدادی از گزینه های احتمالی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند و گزینه ای که کمترین خطرات زیست محیطی را دربردارد و یا گزینه ای که طراحان می توانند با ارئه راه حل های جدید بر مشکلات زیست محیطی آن فایق آیند، پیشنهاد می شود.
دستورالعمل ICOLD در مورد سدهایی که در مراحل طراحی، ساخت و یا بهره برداری هستند، قابل اعمال است. البته ممکن است در هنگام بهره برداری از سدها عوامل نامناسب زیست محیطی قابل علاج و ترمیم نبوده و یا هزینه های کنترل، کاهش یا تخفیف اثرات نامناسب زیست محیطی بسیارزیاد و غیرقابل تحمل باشد.
اجتماعی، ژئوفیزیکی، هیدرولوژیکی، اقلیم و محیط زنده مربوط می شود. سطرهای این ماتریس به اثرات اقتصادی شامل مواردی از جمله تمایز بین استفاده از آب و تخصیص یافته، واکنش محیط و وقوع حوادث زیست محیطی و اقدامات اصلاحی فیزیکی و اداری است، جداول 1 و 2 می تواند در ارزیابی زیست محیطی به روش ICOLD مورد استفاده قرار گیرد.
جدول خصوصیات یک طرح آبی جهت ارزیابی به روش ICOLD (دانلود جدول)
جدول نمونه ای از ماتریس ارزیابی زیست محیطی سدها ICOLD (دانلود جدول)
1- برای مصارف آب:
علامت III, II, I به ترتیب اولویت درجه اول «اول»، «دوم» و «سوم» طرح.
2- اثر بر روی طرح:
علامت (+) «مفید»، (-) «تعین کننده»، (*) با «اشکال».
3- اهمیت موضوع:
علامت (1) «فرعی»، (2) «متوسط»، (3) «اصلی».
4- درجه احتمال:
علامت (C)، «حتمی»، (P) «احتمالی»، (I) «غیرمحتمل»، (n) «نامشخص».
5- وضعیت زمانی:
علامت (I) «فوری»، (M) «میان مدت»، (L) «دراز مدت».
6- اثر مشخص:
به صورت علائم (Y) «بله» و (N) «خیر».
در این روش اثرات یک سد به یک سری اثرات کوچکتر تقسیم می شود که هر عامل و عملکرد مربوط به آن کاملاً قابل تشخیص و ارزیابی است. در ادامه مطالعات باید با استفاده از این ماتریس و با داشتن تخصص کافی و به وسیله شخص کارآمد، تفسیر و شرح نهایی در مورد بررسی اثرات زیست محیطی به عمل آید. برای تکمیل ماتریس «اثرات زیست محیطی سد» معمولاً گامهای شش گانه زیر برداشته می شود:
1- با توجه به فهرست (A)، کلیه فعالیت های اساسی که در طرح یک سد دخالت دارند، تعیین می شوند. معمولاً از این مجموعه با اهداف اصلی طرح توسعه که با شماره (A-10) بیان شده اند، شروع نموده و سپس به موارد (A-20) که به سایر فعالیت های ویژه مربوط می گردد پرداخته می شود. عوامل مربوط به (A-10) با شماره هایی که به ترتیب با کاهش مصرف آب مشخص شده، در ستون مربوطه مشاهده می شود.
2- از فهرست E، کلیه عوامل زیست محیطی طرح مورد نظر را که در اینگونه فعالیت ها به طور قاطع مؤثرند، انتخاب می کنند.
3- در گام سوم محدوده هایی را که تحت تاثیر ساخت سد قرار می گیرند علامت گذاری می کنند، (A-30).
4- هرگونه «تاثیر یا اثرپذیری» با یک علامت ارزیابی می شود. این علائم، مفاهیم نسبی اهمیت و یا درجه قطعیت، دوره زمانی و اثرات تاخیری را نشان می دهند.
هر «اثر» را می توان به طرق مختلف ارزیابی کرد، از جمله، ارتباط وقوع یک پدیده را با زمان و مکان مشخص نمود. برای مثال علائم Y و N می توانند به صورت بله (Yes) یا نه (No) باشند که آیا اثر یک واقعه در طرح در نظر گرفته شده است یا خیر؟
علائم می تواند بیان کننده پیشرفت دینامیکی اثرات نیز باشد، اما این مورد برای یک ماتریس کامل و موفق لزوماً مورد احتیاج نیست.
5- ستون های ماتریس که برای اثرات نسبی بکار می روند، نسبت به یک یا چند فعالیت در سطر ماتریس، برای نشان دادن واکنش زنجیری مورد استفاده قرار می گیرند. ممکن است دو یا چند اثر بتوانند به صورت مستقل عمل کنند.
6- در آخرین گام ارزیابی، این تصور حاکم است که معیارهای تصحیحی مناسب برای ترمیم و یا کاهش اثرات نامناسب زیست محیطی بکار رود و عواملی که موجب ضرر و زیان به اکوسیستم می شوند تعیین گردند.
باید توجه داشت که ماتریس فوق نمی تواند به عنوان تنها راه ارزیابی مسایل زیست محیطی بکار می رود، همچنین این ارزیابی نمی تواند برای تخفیف کامل اثرات نامناسب در اکولوژی بکار گرفته شود.
2-9- تعریف مشخصه های ماتریس در ارزیابی ICOLD
جهت اعمال ارزیابی زیست محیطی سدها به روش ICOLD لازم است ابتدا مشخصه های این ماتریس معرفی شوند. از این روی سعی می گردد تا ماتریس مربوط به ارزیابی زیست محیط سدها را به شرح زیر خلاصه کرد.
دانلود PDF مشخصه های ماتریس در ارزیابی ICOLD
نمونه ای از روند اجرای مرحله ای یک EIA
